BOOK REVIEW: Stukke teater
Pieter-
– Anthea van Jaarsveld, Tydskrif vir Letterkunde, 8 May 2016
Pieter-
Pieter-
Die werklike impak van Uys se dramas in die een-
Drama draai om die menslike bestaan en kan nie noodwendig vasgevang word in 'n enkele politieke tydgleuf of atmosfeer nie. Lyding is universeel en tydloos. Oorlewing teen die gang van die maatskappy, vrees, onsekerheid en woede, kan deur die eeue uitgespeel word in vele vorme. Satire en ironie word geredelik vir daardie doel in die teater aangewend. Politieke satire is wel meestal tydsgebonde en Uys wend ironie en satire rojaal aan. Die meeste van sy satiriese werke is ook geanker in woede teenoor sy magteloosheid, sy verse, sy kompromieë en sy heulery deur stilte. Maar, Uys het egter die spel met sy gehoor vervolmaak. Hy kan met skerp en soms goedkoop humor 'n gehoor aanvanklik boei totdat hulle onbewus-
Pieter-
Die pryse wat hy en "sy" ontvang, is ook nie gering nie. Van die pryse sluit in: die Suid-
Ter viering van Uys se sewentigste verjaardag in 2015 verskyn die bundel, Stukke teater, bestaande uit vyf van Pieter-
Selle ou storie was Uys se eerste toneelstuk wat in die Suid-
Karnaval is ook nâ sy opening in 1975 nâ net 10 opvoerings gestaak weens die kritiek op die destydse politieke bestel. Die teks speel af op Oujaarsaand in Langstraat, Kaapstad.
Die Van Aardes van Grootoor word vir die eerste keer in Kaapstad opgevoer in 1977. Dit is 'n epiese boeredrama in die destydse twee amptelike landstale. Die opvoering is ook gestaak in 1978 waarskynlik omdat daar te diep in die psige van die Afrikaner gekrap is. Suksesvolle appèl is egter aangeteken.
Panorama, wat op Robbeneiland afspeel, is vir die eerste keer by die Grahamstadfees in 1987 opgevoer. Dit was een van Uys se meer suksesvolle teater-
Die vleiroos word in 1992 opgevoer met 'n storielyn wel geanker in die politieke veranderinge in Suid-
Deurgaans word die leser gekonfronteer met 'n nuwe lees van gedateerde tekste met die klem op die onderliggende universele temas. Stadig maar seker word die leser op hierdie manier bewus gemaak van die hernude waarde van die tekste, nie net binne die Suid-
Op 'n plaaslike, maar ook universele vlak, sal Uys waarskynlik nooit ophou "skep, uitdaag en vermaaklik-
Anthea van Jaarsveld
Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein
Geraadpleegde bronne
Fourie, P "Athol Fugard en Pieter-
Meiring, L. "Pieter-
"Pieter-
_______________________________________
KIES ’N BOEK: STUKKE TEATER DEUR PIETER-
Pieter-
– Willie Burger, Vrouekeur, 25 June 2015
Pieter-
Hy kon veral die destydse staatspresident PW Botha baie akkuraat namaak en het op talle maniere (miskien ’n bietjie soos wat Trever Noah dit deesdae regkry) die politieke en sosiale omstandighede van die dag deur middel van humor heeltemal anders laat lyk.
Die karakter Evita Bezuidenhout, 'n voormalige ambasssadeur van Suid-
Deesdae tree Uys steeds gereeld by "Evita se Perron" op, die stasiegebou op Darling in die Wes-
Weens al die eenmanvertonings vergeet sommige mense dat Pieter-
Politieke satires is meestal baie tydgebonde — min jonger mense sal byvoorbeeld vandag nog Uys se voorstellings van PW Botha snaaks vind omdat die politieke konteks van die 1980's heeltemal onbekend vir hulle is. En selfs as ouer mense nou daarna kyk, is dit dikwels nie meer so snaaks nie.
Nietemin is hierdie 'n belangrike publikasie. Selle ou storie is reeds in 1973 geskryf en handel oor verhoudingsprobleme tussen vier mense — twee mans en twee vroue. Dit is waarskynlik een van die eerste Afrikaanse toneelstukke waarin biseksualiteit ter sprake kom en die ingewikkelde verhouding tussen veral Ester en Rufus is tegelyk snaaks en ontroerend, veral aan die einde. Die verhouding tussen Rufus en Gregory word aanvanklik baie subtiel aangedui. Al is daar ook baie verwysings na die politieke onrus van die 1970's en onluste in die townships, staan die tema van oudword en eensaamheid sentraal in die drama.
Wat Stukke teater egter so 'n waardevolle boek maak, is dat dit ook verdere inligting oor die drama se aanvanklike opvoering in 1974 gee. Die stuk is aanvanklik goed ontvang en het vol gehore getrek, maar is later deur die publikasieraad verbied. Uys beskryf die hele verloop met lang aanhalings uit koerantberigte en korrespondensie. Op hierdie manier vervul Stukke teater 'n verdere funksie, naamlik om die geskiedenis van (protes-
Ook Karnaval, 'n toneelstuk wat op Oujaarsaand in Langstraat in Kaapstad afspeel en wat vir die eerste keer in 1975 opgevoer is, is ná tien opvoerings verbied weens die kritiek op die destydse politieke bestel.
Die Van Aardes van Grootoor (1979) het ook baie opspraak verwek en is aanvanklik verbied, maar later tóg toegelaat. Dit was eintlik 'n parodie op die sepies (middagvervolgverhale) oor die destydse Sprinkbokradio, maar het ook diep in die psige van Afrikaners gekrap.
Terwyl Panorama (1987) op Robbeneiland afspeel en dus met die politiek van destyds gemoeid is, is Die vleiroos vir die eerste keer in 1992 opgevoer en is op omgewingsbewustheid, eerder as op slegs die politieke veranderings in die land, gerig
Stukke teater is 'n belangrike tydsdokument wat eintlik 'n bestekopname van 'n hele era is.
_______________________________________
Athol Fugard en Pieter-
Die land het verander. Teater het verander. Maar twee mense is nog steeds op die toneel en hul albei se jongste boeke het onlangs verskyn. Paula Fourie gesels met Athol Fugard en Pieter-
– Litnet, 7 May 2015
PF: Pieter-
PDU: During the ’70s and ’80s there were always brave and reckless little publishing concerns that embraced my attempts: AD Donker published a few texts that were not banned; Taurus did Die Van Aardes van Grootoor. Eventually I created an imprint Peninsula (Pen-
My pa Hannes Uys will be pleased! And so will my two tannies — tannie Anna Uys was lektrise in Afrikaans op Stellenbosch Universiteit — Hennie Aucamp was een van haar supersterstudente — en my ander tante Anna M Louw, doyenne van die Afrikaanse novelle, was altyd baie beleefd oor my Afrikaanse (soms vieslike) dramatiese graffiti. Net elke nou en dan ’n sug van “Ag Pietertjie, is daar nie iets moois waaroor jy kan skryf nie?” Ek is bly my stories in nou weer in die publieke arena, want vandag in 2015 is hulle nie politieke … (wag, my taal klink nou te dik) … they are no longer political statements as they were seen to be in the ’70s and ’80s. They are now just stories of people against a background of political upheaval and social chaos. Universal.
(Interesting footnote: The text of Selle ou Storie published by AD Donker had stage directions in English. I was heavily criticised at the time: “Dis nie ’n Afrikaanse drama nie!” — but as the Afrikaans text was banned, the English directions confused the old f*ckers. Watter taal is dit nou eintlik in?!)
Om jou tweede vraag te beantwoord:
Daar is min lesers wat ’n dramateks gemaklik kan lees. Dis regtig soos vandag: Get a new computer, and the instructions, usually translated out of Chinese into English, make you want to go back to hieroglyphics! It needs a theatrical imagination to visualise the action of a drama text, not just as it will play out on that small stage, but also as it will play out on the runway of life. But at least with the printed text the story will not get lost in the rush.
I remember how passionately we collected the Plays and Players magazines from the UK and read the supplement in the centre, which was the most recent play text from Pinter, or Ayckbourne, or an new unknown known. Sometimes theatre really shows her age — 2 000 years old and counting? — but the new technology is a botox treatment that can make so much available to that excited young mind somewhere who has read Fugard and Beckett and Orton — and wants to find more. I have put my plays on my website, www.pdu.co.za, free to eye and have had wonderful feedback from all over the world. If those had been published in book form, they would probably have landed up in the local Exclusive Books sale and then not even sold. Please God, not with our new glittering Bundels!
AF: Paula, as the author of the prelude which so seamlessly introduces the little play I wrote, you could, of course, ask yourself that question as well. After all, the publication of The Shadow of the Hummingbird must surely mean as much to you as it does to me. I look forward keenly to your response with your next volley of questions. But let me try to sort out mine, which is as layered as the old-
Watter gevoelens kom by my op? Firstly, there is of course gratitude to Human & Rousseau for the opportunity to share our work with an audience of readers. Besides the obvious joys in that, this could also, of course, lead to other productions down the line, which in turn means a few more pennies in the coffers of us needy and starving playwrights shivering in our garrets.
(Natuurlik is ons sogenaamde "garret" tans ’n woonstel op die 25ste vloer van ’n gebou in Manhattan se "notorious 42nd Street", waar ek sit met whisky in die hand, maar nou ja ... ek bring ’n nuwe toneelstuk op die planke hier in New York, en soos Tennessee Williams eenkeer geskryf het: "I’ve always depended on the kindness of strangers.")
To get back to more serious matters: the next layer is the memory of a wave of cold and sobering doubt, a memory which I try to keep alive. It is the only way I can continue working. The Blood Knot was the first of my plays to appear in print. It was also my first play to reach a foreign audience. I remember very clearly the witheringly dismissive review with which the then reigning critic of English theatre, Kenneth Tynan, dismissed it after its London premiere. But when I received my first copy of The Blood Knot in the now long since gone Café Royal in Cape Town, I finally freed myself from Tynan’s words. The epiphany came late that night when I settled down in my apartment in Gardens, opened it and paged through it, pausing from time to time to read a few lines. When I closed the book about an hour or so later I knew quite certainly that I had found my own voice. That little book told a story that only I could tell and in a way that only I could tell it. It was that conviction that gave me the courage to tell the story of Hester and Johnnie Smit in Valley Road, Port Elizabeth -
The answer to your second question is just another layer to my rainbow cake. For me, the publication of a play is second only to its first performance on a stage in front of a live audience. It means that one has been given the chance to share one’s work in a new way with an audience of readers. When you sit in the theatre and watch a live performance the event is controlled by the unrelenting ticking of a clock. I have often described a play in performance as a time machine: the lights dim and the curtain goes up. Ninety minutes or so later the curtain comes down. There is little if any time to reflect, to go back over the moment you have just seen on stage, to judge it, enjoy it, or criticise it. The publication of a play gives the reader a chance to do that. There is, of course, no comparison between the two events, as each one potentially has its own special magic. Not every reader can make a play come alive in his or her mind, just as not every director can make a play come alive on a stage.
So daar het jy dit, Paula. Ek hoop ek het jou nou ’n goeie idee gegee van hoe ’n reënboogkoek proe ... Jy is dalk te jonk om hulle te kan onthou.
PF: First, Athol, to answer your question: The publication of The Shadow of the Hummingbird means a lot to me. I am proud of how the prelude opens up the character of Oupa and how devilishly it succeeds in blurring the lines between you and Oupa even further. The creation of that little piece allowed me to wear the hats of researcher, biographer and playwright all at the same time, all of which I find tremendously exciting. However, I was also writing lines for a character you had created, weaving those around the beautiful strands of your own life, and crafting a scene that would connect seamlessly with what you had already written. Perhaps the difference between our responses to its publication is that I only faintly hear my own voice in the prelude ... It is a whisper, not a clarion call. Given my mandate and the circumstances surrounding that first production in the USA, for better or worse, I did not think it was possible to really use it. That said, it was a wonderful journey and potent learning experience.
Dit lei my dan ook na die volgende vraag aan julle: Wat beteken dit vir ’n skrywer om sy of haar "stem" te vind? Wat sou jy, Pieter-
PDU: Ek kan nou eers so iets beantwoord na 40 jaar van sukkel en foute. Miskien meer as om my stem te vind, is dit om my posisie te eien as die stage manager van die produksie, die treffiek-
“Mooi” is iets wat ek nooit alleenlik sou wou beskryf nie: die mooi sonsondergang, die bloeisels in die boord, die kindjie wat lag. Ek wil skryf oor die meisie wat in haar laaste oomblikke daardie sonsondergang sien, voordat sy doodgaan nadat haar geliefde haar geskiet het; die bloeisels in die boord is langsaan die draadheinings van Auschwitz; die kindjie wat lag, dink sy ouers kom terug om hom te liefkoos, maar ons weet hulle is in hegtenis geneem en daar’s niemand vir hom nie.
Waar mooi amper te kotserig is, was in iets soos The Sound of Music met al die schmaltz en lekker-
Ek sou vandag dan vir tannie Anna M Louw ’n koppie tee maak — nee, miskien ’n stywe whisky skink — en ons sou onder die ou vyeboom sit en praat soos grootmense, nie soos stoere tante en poepbang kindjie nie. Dis waar die mooi sou ontwikkel na iets wat meer is as net daardie reuk van parfuum, of hierdie skimp van glimlag. Teater is vlees en bloed! Dis poep en praal! Dis luid en sag; dis mooi en dis onbeskryflik goor. Dis menslik. Dis ek en jy. Ons is teater, liewe tannie Anna. Nog ’n doppie, darling?
AF: Eerstens wil ek praat oor die handvol toneelstukke wat voor The Blood Knot geskryf is. Vandag beskou ek hulle as my opleiding — they were, without exception, apprenticeship works. In the centuries before the creative writing courses now offered by most universities I sat at the feet of the recognised masters during that period of my writing life. I believed that the only way to learn how to do it was to apprentice yourself to a master and watch him at work.
I love the fact that the calling I chose is described as “playwright” — maker of play. It is a craft, and I make a play in much the same sense that a carpenter makes a table, a chair or a cabinet. But instead of using wood I use words. The carpenter has a rack of tools, and so do I. The masters from whom I learnt how to use mine are now enshrined in theatre’s Hall of Fame: Eugene O’Neill, Arthur Miller, Tennessee Williams and Clifford Odets. Irish theatre served up a few greats as well: Sean O’Casey and, of course, Samuel Beckett.
A good play has an internal mechanism that I often compare to a little wind-
In an early entry in one of my notebooks I describe a moment which I now know was an epiphany about finding my voice. It was the realisation, as I wrote it down in 1968, "that my life’s work was possibly just to witness as truthfully as I could, the nameless and destitute (desperate) of this one little corner of the world. This is what could be lost … those little grey bushes in the shifting sands of the dune."
PF: Athol die timmerman en Pieter-
PDU: I like being the conductor (bus or band), although most times I am the traffic cop making sure that all the cars racing along the highway don’t crash! When I am alone on stage in a crowd of 28 characters, I have to be very focused on how I divide myself between them. I have two hands, ten fingers, one nose, one mouth, two eyes, two ears, no hair, too much tummy and happily a voice that can span three octaves. Then there is projection and body language. So which character will get what part of me? My schizophrenia helps here: Pieter is the stage manager, the technician, the practical adaptor; Dirk is the creator, the antenna to the inspirations and the ideas. The written structure is essential for the ad lib presentation to succeed. It must always look like an immediate response to an audience’s attention, never like a recital of dried ink.
“Makliker” is a symptom of a creeping paralysis. I am scared of what looks easy. Firstly that proves I’ve done it before, which means I will be repeating something not even as well as before. And secondly, “easier” means the audience is nodding along. They’ve also been there. Now that I have seen my sell-
There are some signposts that demand repetition, lines that are just too good to use in only one theatrical combination: “Hypocrisy is the Vaseline of political intercourse”; “Love your enemy, it will ruin his reputation”; “My conscience is clear because I’ve never used it” — they are glittering red shoes that can fit any dancing foot! The age of 70 is a different door to approach compared with 60. Now I know the audition is over. No need to prove anything to anyone, just improve everything for myself. Athol shows me that way. His little wind-
So in spite of the experiences of all the orchestras I have conducted, the bands I have led, the solos I have supported, it is still a constant awareness that the voice within that chorus that is mine and not through the mouth of a character, must be original enough to keep the attention of the listener. Theatrical always, not just theoretical. And fun! Dear God, if what I do cannot be fun, what’s the point of a lifetime of exhausting sukkel en stroef?
AF: First, as regards longevity, allow me to point out that the carpentry involved in crafting a new play is actually a very genteel pursuit compared with the wood-
Ek maak elke keer my gereedskap weer bymekaar, want ek is ’n kompulsiewe storieverteller. Ek móét stories vertel, net soos ek elke dag water moet drink ... of rooiwyn. Onthou jy wat ek eenkeer vir jou gesê het toe ons die eerste keer saam deur die Karoo gery het: Kyk net, ’n storie lê en wag in die koelte van elke doringboompie. Maar raak dit makliker om hulle te vind en te vertel?
When I sit down at my desk with blank paper and my fountain pen in front of me, I am always prompted to remember Rainer Maria Rilke’s advice to a young poet: Try your best to forget all that lies behind you and approach this latest undertaking as if it was the first time you were going to put pen to paper. The inquisition of blank paper is ruthless and you need to meet it with naked honesty. Only then will your words have the ring of truth. I am, of course, a writer of fiction, so to speak of truth in that context is a little ambiguous, but I do believe that the "lies" we put down on paper have to be honest, and in this way will acquire the power of truth. Maar dit word beslis nie makliker nie — ten spyte van al my oefening is dit altyd die eerste keer — móét dit altyd die eerste keer wees.
PF: Hierdie dubbeldoorvraag handel oor die politiese in julle werk. Pieter-
PDU: Die werklike impak vandag is nie noodwendig uit die politieke mynvelde van die verlede nie, maar oor die manier waarop mense/karakters sulke nagmerries kan hanteer.
Everything in South Africa has always been political, (while in the USA it has been financial and in the UK social). It’s still the oxygen of our daily breath.
During apartheid it was more specifically controlled by laws — eating together, sleeping together, love/hate/sex becoming criminal or not. Houses, words, colours, God and life were all dictated by political use and brutal control. So my plays written during that period were illuminated by the glow from those fires of suffering and protest. The audience came with the stench of the rot of our politics in their souls, either as supporters of the struggle or upholders of the status quo.
Now looking at a play written in 1976, the political headlines of then have become the small print of today, and a reminder of what it meant to live through it all. But now the lives of those people in that parade are more essential and easily recognised. We see the characters set in the 1970s in apartheid South Africa in the reality of today’s political pollution. The irony that history repeating itself by taking tragedy and turning it into farce keeps reinventing itself. (Although I think history in South Africa doesn’t repeat itself — it just rhymes: from apartheid to tripartite; for amandla to Nkandla!)
Drama swirls around the human condition that is not necessarily tied down to a single political atmosphere. Yes, a play set in Auschwitz is very specific, but the suffering is universal and timeless. Survival against the odds of society, marriage, fear, insecurity and anger can be played out through the ages and many issues. But looking at a play written 40 years ago, we now know how the political story ends. At the time of writing we didn’t. Now we can focus on how the players in that drama handle their fear and prejudice that threaten to suffocate them. Marikana, service delivery protests, xenophobia, corruption, and racism — all the toxic sprays of today merge in with the faded stenches of apartheid.
AF: There is nothing that irritates me more than the attempt by scholars and critics to tie the label “political playwright” around my big toe. I do believe that any South African story, told truthfully, has political resonances. But those resonances have never been the reason for telling a story. In the highly charged and politicised atmosphere of our country those resonances are inevitable and look after themselves. My responsibility in telling the story is to look after the man, woman or child who is inhabiting it.
And as for the personal, or biographical, in my work, even my very early plays, Boesman and Lena, for example, or The Blood Knot, have profoundly personal impulses behind them and are, in a sense, drawn from my own life. I have always said that as a writer I use my own life as a treasure chest to rummage through in the writing of a new work. It is also true that I have allowed myself in recent years to tackle my own life less obliquely — at my age there is a pressing need to reckon with myself. But this does not mean that those political resonances can or will not sound.
The Shadow of the Hummingbird is no exception. A elderly South African man in a little room in Southern California is asked by his grandson, “Is South Africa a scary place?”, to which the old exile replies, “Yes it is, but it is also a fiercely beautiful place, and that is precisely the problem.” I tried to write about my relationship with my grandson, and look at what came out!
PF: Laastens wil ek julle terugneem na daardie aand in 1976 in Gordonsbaai na ’n vergadering van die Afrikaanse Skrywersgilde toe julle diep aan die wysheid van Tassenberg geteug het. Soos Pieter-
PDU: Dit het vir my amper ’n leeftyd gevat om uit te werk wat daardie woorde beteken het. Ek was vir so lank te bang om die waarheid te erken: oor die land, oor my Afrikaner-
Now the disease to please has been cured. It took 60 years! My audition is over; no need to prove anything to anyone, just improve for my own self-
AF: Liewe Here, Paula, het jy geen genade nie? Trust you to, as a parting shot, throw us poor orphans of the storm into the deep end by asking us to remember a moment now shrouded in the mists of time. I do certainly remember that moment, but the question I am asking myself is: What the hell did I mean as I sat there with Pieter trying to stay afloat as I floundered around in the dregs of yet another bottle of Oom Tassies? I am prompted to remember the lines of my favourite Chinese poet, Li Po: “The truths at the bottom of the goblet will never be known to the sober.” What the hell was that Truth our booze-
The only answer I can come up with is summed up by words that have haunted me my entire writing life: “relevance” ... and ultimately, “risk”. Just look at what has happened to our rainbow nation since Madiba stepped out of Pollsmoor prison. From that first promise of eventual racial harmony, from an environment of truth and reconciliation, to the rabid red-
I have experienced those decades as a time which at first gently invited me to think of retiring ... South Africa’s first literary redundancy! And yes, as you pointed out earlier, critics have been wont to remark of late that Fugard has turned inward — and The Shadow of the Hummingbird is a good example of what they think they might mean. Yet now, in this present moment, I am in New York trying once again to engage with my beloved country’s reality by way of a new play, The Painted Rocks at Revolver Creek, set in 1981 (Act I) and 2003 (Act II). I believe Pieter-
Het ek steeds daardie lem en is dit nog skerp? Vra my volgende week, na die openingsaand van die nuwe toneelstuk. Ek sal dalk dan ’n antwoord vir jou hê ... of jy kan self raai.
• Paula Fourie is 'n musiekwetenskaplike, dirigent, skrywer en teaterkundige.
_______________________________________
Stukke teater: Drama uit tye toe monde gesnoer is
– Ilza Roggeband, Die Burger, 16 Maart 2015
Agterop die boek is daar ’n afskrif van ’n telegram. Dit is gerig aan P.D. Uys, Markteater, Breestraat, Newton, Johannesburg. Dit kom van die poskantoor in Roggebaai.
“Kragtens artikel 30 van die Wet op Publikasies 1974 het ’n komitee van publikasies beslis dat die hou van ’n openbare vermaaklikheid Die Van Aardes van Grootoor ongewens is binne die betekenis van Artikel 7 (2) (A) (B) (C) en (D) van bogenoemde wet. Die hou van voorgenome openbare vermaaklikheid word verbied – Direkteur van Publikasies, Filcen, Kaapstad.”
Die telegram is in die gebruiklike hoofletters getik en as jy dit lees, is dit asof jy die masjien wat dit uitspoeg, hoor en die vensterkoevertjie in jou hand voel.
Baie water het intussen in die see geloop. Die sterretjies in Scope het verdwyn (helaas Scope ook), die sensuurraad het hul dik swart pen minder begin gebruik en die kunste het haar kuisheidsgordel oopgesluit en die sleutel weggegooi.
Pieter-
Uys vier later vanjaar sy 70ste verjaardag en om dié geleentheid te vier is ’n boek met vyf van sy Afrikaanse toneelstukke uitgereik.
Selle ou storie was die eerste Afrikaanse toneelstuk wat verbied is. Dit is in sy oorspronklike vorm in Oktober 1974 by die Ruimteteater opgevoer met Christine Basson, Johann van Heerden, Marthinus Basson en Lynne Maree in die rolverdeling. Die teks is ontwikkel en aangepas om in 1976, die jaar van die Soweto-
Die tweede stuk in die boek, Karnaval, het op 12?Julie 1975 ook by die Ruimteteater geopen, maar is ná net tien opvoerings verbied. Van die spelers was onder andere Trix Pienaar, Grethe Fox en Vincent Ebrahim, later bekend vir sy rol in The Kumars at No. 42 (BBC).
Die Van Aardes van Grootoor: ’n epiese Boeredrama in 780 episodes, vyf bedrywe en twee landstale is in 1977 die eerste keer in Kaapstad opgevoer en in 1978 by die Markteater in Johannesburg. Op 20?Oktober 1978 is die opvoering verbied. Appèl is aangeteken en gewen.
Die Van Aardes is weer in 2004 by die KKNK (met Anthony Wilson as regisseur) en in 2012 by verskeie kunstefeeste onder leiding van Albert Maritz opgevoer. Maritz het in ’n onderhoud gesê die stuk was in 2012 meer aktueel as ooit tevore.
Panorama is die vierde stuk wat in sy geheel in die boek gepubliseer is. Panorama is op 5?Julie 1987 die eerste keer by die Grahamstad-
Derek Wilson van The Argus het in 1987 Panorama as Uys se beste toneelstuk in jare beskryf. Die stuk was later in Johannesburg, Kaapstad, Londen en ook ’n paar jaar later in Amerika op die planke.
Die vleiroos, die vyfde stuk in die boek, is oorspronklik in 1992 opgevoer. Coenie Slabber van Rapport het dit beskryf as: “?’n Uys wat met ’n ander soort piëteit en deernis uit die hart praat oor die ouderdom, oor waardes, oor vriendskap, die natuur, oor hoe die aarde en die mens afgebreek word. Die teks is ’n ervaring wat diep insink.”
Uys het benewens hierdie vyf toneelstukke verskeie ander – ook in Engels – geskryf, waaronder No Space on Long Street (2000), Paradise is Closing Down (1992) en die Engelse weergawe van Selle ou storie (Same Old Story) in 2004.
Dié bundel is ’n huldeblyk aan een van Afrikaans se dapperste dramaturge. Soos Mimi in Van Aardes sê: “Ek is finaal verpletter deur die ironie van die lewe.”
Uys is enig in sy soort, ’n man wat in ’n tyd toe monde gesnoer is, nie bang was om te skryf wat geskryf moes word nie – selfs al het hy nie tóé die erkenning daarvoor gekry nie.
| Ilza Roggeband is ’n skrywer en vryskutresensent van Melkbosstrand.
_______________________________________
Pieter-
Aan die vooraand van 70 werk ons “nasionale skattie” Pieter-
– Laetitia Pople, Nerwerk24, 10 Maart 2015
‘Ag, Pietertjie, wat gaan van jou word?” het een van die satirikus, dramaturg en skrywer Pieter-
Die jonge Uys besluit net daar om dít te word wat niemand hom kon namaak nie. ’n Geliefde satirikus, of soos iemand hom gedoop het “ons nasionale skattie”, word nie oornag geskep nie, maar gebore uit ’n ewige waaksaamheid oor dekades. Sy vreeslose kritiek op en humor oor ons samelewing kom ewe flink.
Uys se gesprek op die Woordfees met die regisseur Marthinus Basson het fasette van die die dramaturg en skrywer belig wat net kan uitstaan as mense mekaar al “300 jaar ken”.
“Ek was net te lui om te oefen, toe land ek in die teater. Sien, ek het gehoor middel-
In sy eerste jaar van toneel aan die Universiteit van Kaapstad het Rosalie van der Gucht gesê hy had geen talent nie. “Wel, hier sit ek en dit is danksy onderwysers wat gesê het as jy glo jy kan, kan jy. Onderwysers sien die detail raak waarvoor ouers te besig is.”
Van der Gucht sou skaars ’n dekade later haar opmerking sluk toe sy ’n Fleur du Cap-
Sy ouers het hom ná skool oorsee gestuur met die woorde “gaan kyk hoe lyk die wêreld”. “En ek wou nie, want ek het net leer twist.”
In Londen het hy die groot Laurence Olivier op die verhoog gesien Othello speel. “Hoekom speel ’n wit man ’n swart man? Ons het só baie tuis?” Hy vertel van die groot skok om op die BBC nuusberigte van Suid Afrika te sien: “Hoe jong Afrikaner-
Hy het só huis toe verlang toe iemand vir hom ’n bandjie van Mimi Coertse se opname van ou Afrikaanse treffers gee as grap. Toe hy “Boereplaas” en “Al lê die berge nog so blou” hoor, bespreek hy sy kaartjie op die Union Castle terug na Suid-
Ná sy studies het hy hom vir R22,50 ’n week by Suid-
“Met tyd leer jy dat daar altyd iemand in die veiligheidspolisie is wat grootpraat oor hul planne en dit só verklap,” vertel hy. “Dan sê jy net vir die gehoor: ‘Moenie paniekbevange raak nie, ons breek mos net die wet hier.’ Dan, voordat hulle instorm en skree ‘Ag, waar is die bleddie ka––rs?’ steek jy jou spelers weg en bedien tee en koeksisters — sien, dit het daardie jare al begin.
“Daardie jare het ons altyd gelag omdat níks snaaks was nie. Deur humor konfronteer jy jou vrees, jy kyk die donker en vrees in die oë.”
Toe ’n toneelstuk gekanselleer is minder as ’n week voor openingsaand, is sy legendariese stuk Selle ou storie gebore. Dit had ál die taboes “Volksmoeder het jong lover en die ou man het jong minnaar”. Hy vertel hoe hy dit eers vir Pieter Fourie by Kruik gestuur het en dié dit aan hom teruggestuur het met die woorde: “Man, dit is mos nie aan nie!”
“Vloekwoorde in Afrikaans klink soos poësie,” vertel Uys. Mense het oor die jare gereeld gevra hoekom hy “sulke lelike taal gebruik”, ook die skrywer Anna M. Louw. “Taal is nie lelik nie, dit gaan oor die hartstog van die taal.”
Al die jare was dit die rookskerm in sy werk om die sensors om die bos te lei. “Dan het hulle nie verder gekyk na die seksuele of etnisiteit nie.”
Hy vertel dat hy een van sy grootste lesse by sy pa, Hannes Uys, geleer het. Dit was in 1990 met ’n optrede in die Baxter. Sy pa was toe reeds verswak. Hy kon sy pa se lag altyd uitken, “dit was so ’n hoerlag dertig sekondes voor almal en daardie aand lag pa nie. Eers dink ek, kwit, pa is dood.”
Ná die tyd het sy pa gesê: “Pieter, jy maak my só kwaad as jy die taal so in die toilet druk; jy hoef nie altyd daar te gaan nie. Kielie mense eerder agter die oor en wys dán vinger.”
Deur die jare het hy geleer tango voor die vuurpeloton, sê hy. “En deesdae in demokrasie is die vuurpeloton net so om die draai. Vandag se wêreld is totaal mal as swanger vroue met ’n bom in ’n stootwaentje ’n supermark opblaas. Ons leef in ’n wêreld waar daar nie reëls is nie.”
Destyds is sy boeredrama Die Van Aardes van Grootoor dadelik in Johannesburg verbied. Hier had Uys een van sy vele onderonsies met die sensuurraad. In die stuk gebruik hy woorde wat hy self opgemaak het, soos “krimpelien-
Derjare het Uys ook sy pa aangepor om op die sensuurraad te dien nadat ’n versoek uitgestuur is vir “vooraanstaande Afrikaners” om daarop te dien. Sy pa dien toe op die raad en enkele weke later kry hy ’n oproep. “My kind, dié mense weet niks van niks, moenie bang wees nie.” Danksy sy pa is ál die poepe in die rolprent Blazing Saddles byvoorbeeld deurgelaat – met ’n slim skuif van sy pa. Hy het die toebroodjies laat aflewer net toe die toneel opkom in die voorskou vir die sensors.
Hy onthou die begin van sy toneelstuk Paradise is Closing Down as ’n donker dag in 1967 in Kaapstad. “Baie van my werke begin met ’n titel. Dit was die dag van verset in die stad met polisie en sirenes en skote. ’n Donker dag.”
In 1981 met Adapt or Die verskyn Evita die eerste keer. “Sy moes die vrou wees wat vroue herken, en mans moes van die man vergeet. Sy is nie hanswors nie.” Hy vertel hoe hy haar voorkoms so ’n bietjie by die aktrise en sangeres Marie du Toit geleen het. Hy vertel hoe Pik Botha steeds na Evita as sy seksbom verwys. Uys het gesinspeel dat die twee ’n verhouding had.
“Dit is belangrik om te besef dat die drommels ook ’n sin vir humor het. In die vyand se kamp is daar altyd iemand wat nie honderd persent oortuig is oor die stand van sake nie. Dit was so met die Nasionale Party en so is dit met die ANC.”
Sy werk om bewusmaking van MIV/vigs het ontstaan uit sy eie vrees vir vigs.
“Toe Thabo Mbeki geluide maak dat MIV nie lei tot vigs nie, het ek geweet ek moet my vrees besweer en werk aan die land se probleme.” Hy is na skole landwyd om met kinders te praat. “In sommige personeelkamers het ek gevoel ek het in stront getrap weens die kil ontvangs wat ek gekry het.” Hy vertel hoe ’n vooraanstaande seunskool in Stellenbosch hom die deur gewys het. In die Vaaldriehoek is hy deur skoliere op die hande by die skoolsaal ingedra terwyl hulle Nkosi Sikelel’ iAfrika gesing het.
■ Stukke teater, ’n bundel van Uys se Afrikaanse dramas wat by verskyning aandag getrek het oor sy satiriese uitbeelding van en kritiek op die apartheidstelsel, het pas by Human & Rousseau verskyn. Selle ou storie, Die Van Aardes van Grootoor is onder meer vervat.
| CV |
| Works to Date |
| Darling! |
| Current Concerns |
| Evita's free Speech |
| Freedom of Speech & Expression |
| Elections & Voter Education |
| HIV/Aids |
| 2019 |
| 2018 |
| 2017 |
| 2015 |
| 2014 |
| 2013 |
| 2012 |
| 2010 |
| 2009 |
| 2007 |
| 2006 |
| 2004 |
| 2003 |
| 1993 |
| 2019 |
| 2017 |
| 2016 |
| 2014 |
| 2013 |
| 2011 |
| 2010 |
| 2009 |
| 2008 |
| 2007 |
| 2006 |
| 2005 |
| 2004 |
| 2003 |
| 2001 |
| 1999 |
| 2011 |
| 2010 |
| 2009 |
| 2008 |
| 2007 |
| 2006 |
| 2005 |
| 2004 |
| 2003 |
| 2002 |
| 2001 |
| 2000 |
| Elections & Erections |
| Between the Devil and the Deep |
| Articles by PDU |
| Articles about PDU |
| New Yorker PDU profile |
| Archived Articles by PDU |
| Archived Articles About PDU |
| Archived Interviews |
| Archived Reviews |
| Miscellany |
| Archived Videos |
| 2017 |
| 2016 |
| 2015 |
| 2014 |
| 2013 |
| 2012 |
| 2011 |
| 2010 |
| 2009 |
| 2008 |
| 2007 |
| 2006 |
| 2005 |
| 2004 |
| 2003 |
| 2002 |
| 2001 |
| 1999 |
| 2018 |
| 2016 |
| 2015 |
| 2014 |
| 2013 |
| 2012 |
| 2011 |
| 2010 |
| 2009 |
| 2008 |
| 2007 |
| 2006 |
| 2005 |
| 2004 |
| 2003 |
| 2002 |
| 2001 |
| 2000 |
| 1999 |
| 1998 |
| 1997 |
| 1996 |
| 1994 |
| 1993 |
| 1990 |
| 1980 |
| 2018-1 |
| 2018-2 |
| 2018-3 |
| 2018-4 |
| 2018-5 |
| 2018-6 |
| 2017 |
| 2016 |
| 2015 |
| 2014 |
| 2013 |
| 2012 |
| 2011 |
| 2010 |
| 2009 |
| 2008 |
| 2007 |
| 2006 |
| 2005 |
| 2004 |
| 2003 |
| 2002 |
| 2001 |
| 2000 |
| 1997 |
| kaktus2 |
| Sell-by Date-1 |
| 2020 |
| 2019 |
| 2018 |
| 2017 |
| 2016 |
| 2015 |
| 2014 |
| 2013 |
| 2012 |
| 2011 |
| 2010 |
| 2009 |
| 2008 |
| 2007 |
| 2006 |
| 2005 |
| 2004 |
| 2003 |
| 2002 |
| 2001 |
| 2000 |
| 1999 |
| 1993 |
| 1990 |
| 1981 |
| 2015-1 |